M. Bimmel

Markt 67 : De Gulden Appel

bouwjaar: M.E. (XIII / ca. 1500)
verbouwingen: XIX, 1911, 1926, 1930, 1948, 1958, 1970, 1972 en 1983
huidige- en oorspronkelijke functie: winkel en woning

Bossche monumenten

Laatmiddeleeuwse schermgevel

door Ed Hupkens

De winkelwoning aan de Markt 67 is omstreeks 1400 gebouwd en heeft als huisnaam ‘De Gulden Appel’. Oorspronkelijk liep het smalle terrein door tot aan de Binnendieze (Marktstroom). Het perceel is bebouwd met een hoofdgebouw en een achterbouw, gescheiden door een binnenplaats. Het hoofdgebouw omvat vier niveaus: kelder, begane grond, eerste verdieping, zolder onder een lessenaarsdak. Sinds maart 2005 staat het geregistreerd als gemeentelijk monument.

De winkelwoning aan de Markt 67 heeft een laatmiddeleeuwse schermgevel. Foto: Josephine Peren.
De huidige voorgevel is een gepleisterde 19de-eeuwse lijstgevel, afgesloten door een opvallend brede, uitstekende geprofileerde kroonlijst onder een uitkragende bakgoot. Achter deze gevel is de laatmiddeleeuwse schermgevel (ca. 1500) met drie kantelen nog grotendeels aanwezig. Een schermgevel is een schijngevel, die als een scherm hoog boven het dak van het pand uitrijst, waardoor het veel groter wil lijken dan het is. De gevel heeft een 20ste-eeuwse pui. Op de eerste en tweede verdieping bevinden zich twee moderne vensters met bovenlicht.
De linkerzijmuur deelt het pand met het buurpand met de huisnaam ‘Het Vercken’, deze zijmuur is grotendeels vroeg 14e-eeuws. In deze muur is op de verdieping nog een restant van een bogenconstructie met spaarnissen waargenomen. De rechterzijmuur is gemeenschappelijk met het buurpand Markt 63-65 en bevat middeleeuws muurwerk.
De achtergevel is een restant van een laat 15de-eeuwse topgevel, die in 1972 is afgetopt tot lijstgevel. Op de eerste verdieping bevindt zich een brede korfboog. Hierboven is een waterlijst met geprofileerde baksteen.
Het gehele pand was oorspronkelijk onderkelderd, maar tegenwoordig is alleen het voorste gedeelte van de kelder nog aanwezig. De kelder is toegankelijk vanaf de straat, via een luik in de vloer. Oorspronkelijk was er ook een ingang op het achtererf. De kelder had een tongewelf in de lengterichting, maar het gewelf is vervangen door een betondek. In de rechterzijgevel van de kelder bevinden zich twee kaarsnissen en een oorspronkelijke stookplaats. De kelder heeft in verbinding gestaan met de kelder van het rechterbuurpand, Markt 65, deze doorgang is dichtgezet.
Alleen op de eerste verdieping is de samengestelde balklaag, bestaande uit eiken moerbalk en kinderbinten, behouden. De balklaag bestaat uit acht balkvakken. In het vijfde balkvak bevindt zich tegen de rechterzijgevel een 17de-eeuwse, grenen spiltrap. In de 19de eeuw is het pand verlaagd en voorzien van de huidige kap.
'n Lutske Brabants, zondag 25 september 2022
Bouwhistorie

'De Gulden Appel' (1628)

Markt 67

Gedurende de 15de en de eerste helft van de 16de eeuw was in dit pand een bakkerij gevestigd. Het huis bezat een stenen brug over de Dieze, zodat de bakkerij zich op het achtererf bevonden kan hebben. In 1520 moet de bakker Lambert Maess een hertogcijns betalen over 1/3 deel van een erf van 35 voet (= 1/3 van totaal 10,06 m). Het cijnsbedrag is verdeeld over de drie huizen tussen 'De Engel' en 'De Roodenburg'. Hier lag oorspronkelijk één breed perceel. Wanneer de verdeling heeft plaatsgevonden is niet precies uit de archiefstukken af te leiden. In 1302 is er al sprake van een driedeling van het perceel naast 'De Roodenburg'. In 1330 zijn de smalle percelen bebouwd: er worden drie 'mansiones' vermeld. Schepenprotocollen uit 1367 en 1383 spreken echter over een lege plaats naast 'De Roodenburg'. Uit de huizen valt af te lezen dat deze reeds in de 14de eeuw in steen zijn gebouwd, waarbij het middelste huis het oudste is. Het rechter pand is tegen 'De Engel' aangebouwd, mogelijk in de 15de eeuw.
Bij de haardentelling in 1553 zijn er twee schouwen in het huis, die door de huurder Peter Otten betaald moeten worden. Kennelijk is er dan geen bakkerij meer gevestigd. De schouwen bevonden zich aan de rechter zijde tegen de zijmuur van 'De Engel'. Ook in de kelder, die verhuurd is aan een messenmaker, was één schouw. Deze is in de huidige kelder nog terug te vinden. De kelder wordt in 1569 door de bezitter, de kramer Thomas Wouterss, verhuurd. De
211
kelder, die vanaf de straat en vanaf het achtererf toegankelijk is, stond vroeger in verbinding met 'De Engel'. Het keldergewelf stak gedeeltelijk boven het oude straatpeil uit, waardoor de begane grond een soort bel-etage was. De kelder loopt niet tot aan de huidige, deels nog 16de-eeuwse, achtergevel door. Het pand is in die eeuw kennelijk verlengd. Een indeling in een voor- en achterhuis is niet duidelijk herkenbaar. De spiltrap in het midden van het pand zal uit de 17de eeuw dateren.
De achtergevel bezit nog fragmenten van siermetselwerk die duiden op een trapgevel met overhoekse pilasters en geprofileerde waterlijsten. De voorgevel kennen we van de 16de-eeuwse schilderijen en recent bouwhistorisch onderzoek. De bakstenen gevel heeft kantelen, op de beide verdiepingen één kruisvenster met ontlastingsbogen en in de top een ronde nis. De smalle gevel lijkt geïnspireerd te zijn op die van het buurpand 'De Engel'. Op de begane grond is een pui met centrale ingang en een kelderingang aan de rechterzijde.
212
Literatuur
BP R 1221 f 303v (1451); BP R 1224 f 41v (1454); CB 1520 f 14v; CB 1573 f 17v; HT 1553; M 200; P 1569; THG R 43 (1302); vSvY III, 348-353; Z 1502/'3; Z 1511/'12.
A. van Drunen, 's-Hertogenbosch van straet tot stroom (Zwolle - Zeist 2006) 211-212
Gemeentelijk monument

Markt 67

Beschrijving

Algemeen:
Het huis ‘de Gulden Appel’ is gelegen aan de noordzijde van de Markt op één van de drie smalle percelen tussen de grote middeleeuwse huizen ‘de Roodenburgh’ (dat in de late 19de- of vroege 20ste eeuw is gesloopt) en aan de rechterzijde het voormailge pand ‘de Engel’, thans een grote winkel Markt 63-65. Grote delen van de oorspronkelijke middeleeuwse bebouwing op deze plek zijn bewaard gebleven.
Oorspronkelijk liep het smalle perceel door tot aan de Markt-stroom van de Binnendieze. Het perceel is bebouwd met een hoofdgebouw en een achterbouw, gescheiden door een binnenplaats. Het hoofdgebouw omvat vier niveau’s, namelijk een kelder, begane grond, eerste ver-dieping en een zolder onder een lessenaarsdak tegen het rechter buurpand.

Voorgevel:
De huidige voorgevel is een gepleisterde 19de-eeuwse lijstgevel, afgesloten door een opvallend brede, uitstekende geprofileerde kroonlijst onder een uitkragende bakgoot. Achter deze gevel is de laat-middeleeuwse schermgevel (ca. 1500) met drie kantelen nog grotendeels aanwezig. De gevel is voorzien van een 20ste-eeuwse pui en op de eerste en de tweede verdieping bevinden zich twee moderne vensters met bovenlicht, waar zich 19de-eeuwse schuifvensters hebben bevonden. Aan de binnenzijde zijn op de eerste en de tweede verdieping restanten zichtbaar van ontlastingsbogen in de oude voorgevel.

Linkerzijmuur:
De linkerzijmuur deelt het pand met het buurpand ‘het Vercken’ en deze zijmuur is vermoedelijk grotendeels vroeg 14de-eeuws. Deze muur behoorde oorspronkelijk bij het buurpand. In deze muur is op de verdieping nog een restant van bogenconstructie met spaarnissen waargenomen. In het opgaand muurwerk van deze gevel is de hoek van het buurpand, dat minder diep was, te herkennen. Ten behoeve van de bouw van het pand Markt 67 is deze muur, naar achtertoe verlengd (14de eeuw, kort na de bouw van het buurpand).

Rechterzijmuur:
De rechterzijmuur is vermoedelijk een gemeenschappelijk met het buurpand Markt 63-65 en bevat middeleeuws muurwerk.

Achtergevel:
De achtergevel is een restant van een laat 15de- of vroeg 16de-eeuwse topgevel, die in 1972 is afgetopt tot lijstgevel. Deze gevel had een top met overhoekse pinakels, waarvan een gedeelte nu nog bewaard is.
1
Het onderste deel van de gevel is geheel verdwenen. Op de eerste verdieping bevindt zich een brede korfboog, vermoedelijk horende bij een verdwenen gekoppeld kruiskozijn. Hierboven is een waterlijst met geprofileerde baksteen. Op het niveau van de zolderverdieping, tussen de restanten van de pinakels, zijn de sporen zichtbaar van een thans verdwenen breed kozijn, geplaatst onder een nog aanwezige korfboog.

Achterbouw:
Dit zelfstandige bouwdeel is in de jaren ‘60 van de 20ste eeuw geheel vernieuwd.

Interieur:
Het gehele pand was oorspronkelijk onderkelderd, maar thans is alleen het voorste gedeelte van de kelder nog aanwezig. De kelder is toegankelijk vanaf de straat, via een luik in de vloer. Oorspronkelijk was er ook een ingang op het achtererf. De kelder had een tongewelf in de langsrichting, maar het gewelf is vervangen door een betondek. In de rechter zijgevel van de kelder bevinden zich twee kaarsnissen en een waarschijnlijk oorspronkelijke stookplaats. De kelder heeft in verbinding gestaan met de kelder van het rechter buurpand, Markt 65; deze doorgang is dichtgezet.
Alleen op de eerste verdieping is de samengestelde balklaag, bestaande uit eiken moerbalk en kinderbinten, behouden. De balklaag bestaat uit acht balkvakken. In het vijfde balkvak bevindt zich tegen de rechter zijgevel een vermoedelijk 17de-eeuwse grenen spiltrap. In de 19de eeuw is het pand verlaagd en voorzien van de huidige kap. Deze bestaat uit een lessenaarsdak, dat tegen de zijmuur van het rechter buurpand is aangebouwd. De vlieringbalklaag is mogelijk nog een restant van de oorspronkelijke zolderbalklaag.

Redengevende omschrijving

Het pand is van belang vanwege de situering in een gesloten gevelrij binnen de oudste stadsmuur. De voorgevel is van historisch belang, met name de middeleeuwse schermgevel die zich achter de huidige 19de-eeuwse voorgevel bevindt. Het pand heeft een belangrijke bouwmassa met middeleeuwse (gemeenschappelijke) zijmuren, en een samengestelde balklaag boven de eerste verdieping.
Eveneens van belang is de vermoedelijk 17de-eeuwse grenen spiltrap.
2
Gemeente 's-Hertogenbosch
Kelder
Kelder eind 16e eeuw zeker aanwezig.
Verkennend onderzoek publieksfuncties kelders aan Markt en Pensmarkt
Mosmans

Markt

B. Fuchs

200. "De gulden Appel" anno 1631. Eene afbeelding er van zit in 't bovenlicht.
29
Jan Mosmans, Alph.G.J. Mosmans, Oude namen van huizen en straten te 's-Hertogenbosch ('s-Hertogenbosch 1907) 29
Artikelen
2010

Chris van Mersbergen

Familie Martens 'heftig trots' op halve eeuw parfum
Brabants Dagblad dinsdag 30 maart 2010 		 
Adresboeken
Markt 67
Groote Markt A 40 (????)
1790Jean Pierre Loneux bron
1822Johanna Loneux (rentenierster) bron
Markt C 431 (????)
1865J. van den Biggelaar (gistverkooper) - J.F. van de Ven (boekhouder) - J.W. van de Ven (conducteur eener stoomboot)
1875J. Borsten (adjunct-commies ter secretarie) - T. van Heijst (winkelier in blikwerk)
Markt C 458 (1880)
1881T. van Heijst (winkelier in blikwerken)
1908J. van Bakel (goudsmid) - B. Fuchs (ivoorwerker)
Markt 67 (1909)
1910B. Fuchs (ivoorwerker) - Th. van den Heuvel (timmerman)
1923Bernhard Fuchs (winkelier)
1928C.B. Bastiaans - wed. B. Fuchs - J.J. Martens
1943wed. C.A. Couwenberg-Musters - J.J. Martens (huisschilder) - Jac. Martens (schilder, handel in suikerwerken)
1960Martens (parfumerie)
Markt 67b
Markt 67b (????)
1943L.G. Lejeune (bouwkundige)
Afbeeldingen
  • 28 augustus 2021
Literatuur en bronnenpublicaties

J.A.M. Hoekx e.a., Vruchten van de goede en de slechte boom : Heyman Voicht van Oudheusden over de godsdiensttwisten in zijn stad 's-Hertogenbosch en in Breda (1577-1581) (2008) 80

n: vermelding in een voetnoot

Nummeraanduiding

Nummer:67
Postcode:5211 JX
BAG-ID:0796200000377468
Perceel:HTG00-H-6076

Monument

Soort:Gemeentelijk monument
Nummer:SOM0216

Locatie

Google Maps
Monumentenkaart
OpenStreetMap

Op deze pagina

Adresboeken
Afbeeldingen
Artikelen
Bossche monumenten
Bouwhistorie
Gemeentelijk monument
Kelder
Literatuur
Mosmans

Rijksdienst Cultureel Erfgoed

85.863
URL om naar deze pagina te linken:

Bossche Encyclopedie |